Zbliżająca się śmierć bliskiej osoby to trudne i emocjonalnie wymagające doświadczenie. Gdy wśród naszych bliskich znajduje się osoba terminalnie chora, nawet jeśli dzielnie walczymy o jej życie, nieuchronnie nadchodzi moment, w którym jej ciało się poddaje i zaczyna odchodzić w mrok. Istnieje kilka charakterystycznych oznak sugerujących, że życie danej osoby dobiega końca. Znając je, możemy zapewnić jak najlepszą opiekę i wsparcie w tej ostatniej wędrówce.
Częste oznaki zbliżającej się śmierci
1. Zmieniony oddech
Jedną z najbardziej zauważalnych zmian jest oddech. Może stać się nieregularny, płytki lub przerywany. Charakterystyczne są tzw. oddechy Cheyne’a-Stokesa – okresy głębokiego oddychania przeplatane bezdechami. Często pojawia się też tzw. „śmiertelne rzężenie” (ang. death rattle) – specyficzny dźwięk wydawany przez osobę umierającą, spowodowany gromadzeniem się płynów w górnych drogach oddechowych. Jego brzmienie przypomina mokre chrapanie lub jęk. Zazwyczaj występuje w ostatnich godzinach życia, choć może pojawić się także wcześniej.
2. Zmniejszone zapotrzebowanie na jedzenie i picie
Osoba umierająca przestaje odczuwać głód i pragnienie. Może całkowicie odrzucać jedzenie, a płyny przyjmować jedynie w niewielkich ilościach. Jest to naturalna część procesu odchodzenia. Ciało „wie”, że nie potrzebuje już pożywienia i płynów – zapotrzebowanie na energię drastycznie spada, a metabolizm zwalnia. Mogą również wystąpić trudności z przełykaniem, spowodowane osłabieniem mięśni, dlatego nie należy zmuszać takiej osoby do jedzenia.
3. Zmiany fizyczne
Tuż przed ostatnim tchnieniem pojawiają się zmiany w wyglądzie i funkcjonowaniu ciała. Skóra może stać się blada lub przybrać marmurkowy wzór (sino-fioletowe przebarwienia), szczególnie na dłoniach i stopach. Kończyny mogą być chłodne w dotyku – to znak, że krążenie krwi spowalnia. Ciekawym i rzadko omawianym zjawiskiem, o którym wspominają opiekunowie i pracownicy hospicjów, jest tzw. „nos śmierci” – choć nie jest to termin medyczny i nie pojawia się u wszystkich. Zazwyczaj ma postać pionowej linii lub lekkiego wgłębienia na czubku nosa, czasem wyglądającego jak cienka kreska. Zdarza się też, że nos staje się bardziej ostry, wydłużony i chudszy – co wiąże się z ubytkiem tkanki tłuszczowej oraz ogólnym zanikiem mięśni twarzy w końcowej fazie życia.
4. Wycofanie i senność
Osoba bliska śmierci często staje się bardziej senna – może przesypiać większość dnia i mieć trudności z wybudzaniem. Traci zainteresowanie otoczeniem i rozmowami. Może mieć kłopoty z koncentracją, mówić nieskładnie lub nie reagować na bodźce. To częsta oznaka odłączania się od świata zewnętrznego i skupiania się na procesie odchodzenia.
5. Wyraziste sny o bliskich
W 2020 roku dr Christopher Kerr, lekarz pracujący na co dzień w hospicjum, wydał książkę pt. Śmierć to tylko sen (Death Is But a Dream), w której opisał swoje badania wskazujące, że ponad 80% pacjentów w hospicjach doświadcza intensywnych, bardzo realistycznych snów na tydzień do miesiąca przed śmiercią. Zazwyczaj dotyczą one spotkań ze zmarłymi bliskimi, przygotowań do podróży lub przebywania w jasnych przestrzeniach. Sny te przynoszą poczucie miłości, wybaczenia i spokoju – nawet osobom, które wcześniej odczuwały lęk przed śmiercią. Co istotne, nie są one wynikiem działania leków ani objawem majaczenia.
Jak towarzyszyć w ostatnich chwilach?
1. Bądź obecny, ale delikatny
Nie musisz wypełniać ciszy rozmową. Sama obecność – trzymanie za rękę, cichy głos, spokojny oddech – daje poczucie bezpieczeństwa i ukojenia.
2. Słuchaj uważnie
Osoba umierająca może chcieć się pożegnać, podzielić wspomnieniem, przekazać coś ważnego. Staraj się być obecny w tej rozmowie, nawet jeśli to trudne emocjonalnie.
3. Nie bój się ciszy i emocji
Cisza jest naturalna. Podobnie jak łzy, smutek czy wzruszenie. Daj sobie przestrzeń na przeżywanie tych emocji – to część procesu żegnania.
4. Zadbaj o komfort fizyczny
Upewnij się, że osoba leży wygodnie, nie odczuwa bólu, ma odpowiednią temperaturę ciała. Czasem wystarczy poprawić poduszkę, zwilżyć usta czy delikatnie pomasować dłonie.
5. Wspierajcie się nawzajem
Jeśli opiekę sprawuje kilka osób, ważna jest wzajemna komunikacja i dzielenie się obowiązkami. Nie wahaj się również szukać wsparcia psychologicznego lub duchowego – dla siebie i dla bliskiego.
6. Nie zapominaj o sobie
Opieka nad umierającą osobą to ogromne obciążenie psychiczne. Znajdź chwilę dla siebie – choćby na krótki spacer czy rozmowę z kimś zaufanym.
Po prostu bądź
Rozpoznanie oznak zbliżającej się śmierci pomaga lepiej przygotować się na pożegnanie – zarówno emocjonalnie, jak i organizacyjnie. Najważniejsze, co możesz ofiarować, to spokój, obecność i ciepło. Nawet jeśli nie wszystko da się wyrazić słowami, sama Twoja obecność może być dla drugiego człowieka bezcennym wsparciem.
